Sa Sardigna est sufrende unu sidis chi forsis, a memòria de òmine, no at mai connotu. In is ùrtimos meses, diversos logos de s’ìsula sunt bajulende unu perìodu malu e longu de sicagna. Intre is motivos de custu fenòmenu, pro seguru, su primu est sa mancàntzia de pròinas in s’atòngiu. Pro cumprèndere sa gravidade de sa situatzione, non serbit mancu a compidare is bulletinos drammàticos de is autoridades regionales, ma bastat a castiare sa cunditzione de is rios comente su Frumendosa, 127 chilòmetros de longària, su segundu prus longu de sa Sardigna a pustis de su Tirsu.
Su Frumendosa, “Frùmini” pro is de is biddas acanta, naschet in Preda Àera in sartu de Àrthana. Fatu fatu de su caminu suo, dae is costas orientales de su Gennargentu a su Mare Tirrenu, rugrat is sartos de is comunos de Àrthana, Biddamanna Strisàili, Seulu, Adoni, Sàdili, Stersili, Nurri, Arrolli, Scalepranu, Goni, Ballau, Armùngia, Biddesatu, Santuidu, Murera e de Biddeputzi, acanta agabbat formende una foghe manna. Colende in mesu a sa Barbàgia de Seulu, in is sèculos at istuvidu montes e bacos, creende pischinas naturales e ispèndulas comente Sa Stiddiosa, su Stampu de su Tùrrunu, is Caddàias.
Immoe custu riu, chi a unu tempus bantaiat una portada de abba mèdia a sa foghe de 22 metros cubos a su segundu, sa prus arta in Sardigna, est calende in sa metade de su percursu suo ebbia, e in su restu imbetzes est belle sicadu. Ma su frùmene est sufrende fintzas in sa parte arta. Difatis, in prus de no àere pròidu, ocannu, a banda is bator frotzeddos chi at fatu a s’incumentzu de ghennàrgiu, no at niadu nimancu in su Gennargentu, cunfirmende una tendèntzia chi durat oramai dae annos e annòrios. Su nie est una provista ìdrica importante meda, pro more ca iscagiende•si a bellu abellu, donat su tempus a su terrinu de nche suspire s’abba, prenende is benas suterràneas e alimentende de continu is rios finas a beranu.
Oe totu custu est unu regordu ebbia, ca su frùmene, comente amus naradu, est patende fintzas torrende a su monte. Unu disisperu si pensamus ca a unu tempus in cada tretu s’abba calaiat a istrumpu e fiat malu a sartare siat su riu mannu, siat is traìnos suos, comente s’Orrulàriu o s’Erriu de Forru.
Sa primu càusa de su sicore, narant is espertos, est su cambiamentu climàticu dèpidu a su caentamentu globale. Ma a custu s’agiunghet un’àteru motivu puru: su de no iscarrigare s’abba dae is digas. Su caminu de su riu, difatis, benit arressu dae duas barrieras artifitziales, sa de Bau Muggerris e sa de Nuraghe Arrùbiu.
Mancari s’importu mannu de is digas pro is bisòngios domèsticos, energèticos e agrìculos de s’ìsula, diat èssere pretzisu garantire prus iscàrrigas controlladas e periòdicas, a su mancu cando su livellu est artu. Como, bida sa situatzione isporada de is batzinos sardos, diat èssere unu machiore petzi a ddu pensare. Bellegasi esistet una normativa europea in contu de Deflussu Mìnimu Vitale (DMV), retzida dae sa Lege n.36 de su 5 ghennàrgiu 1994 (Lege Galli) e posca acollida dae àteros decretos legislativos, chi previdet s’iscàrrigu controlladu de is digas pro garantire s’amparu de is caraterìsticas fìsicas de is rios e chìmicu-fìsicas de is abbas issoro, su mantenimentu de is genias diferentes de matas e animales e, finamentas, is deretos de is populatziones probianas.


Subra de s’istadu de su Frumendosa, a su mancu de sa parte finale sua, tenimus novas e agiornamentos continos gràtzias a sa faina de su Centro Dosa de Ballau (Tzentru Documentatzione e Istùdiu de is Abbas), istituidu in su 2022 pro istudiare is àcuas durches e mescamente su riu Frumendosa. Ma su Centro Dosa est fintzas unu museu abertu a su pùblicu chi contat s’istòria de su territòriu pro mèdiu de vìdeu-projetziones e postòrgios interativos, modelleddos e pannellos didàticos cun una gràfica moderna. Su museu, in prus de compidare s’istadu de su Frumendosa, oferit a is bisitadores s’oportunidade de esplorare sa bio-diversidade sua, donende cara prus che totu a s’ambidda, connota comente “sa reina de su Flumendosa”.
Però, sa presèntzia de custu animale in su Frumendosa e in àteros rios e ritzolos sardos, at minimadu meda pro more de su luamentu de s’òmine e de is cambiamentos climàticos. Massimamente is digas no ddi cunsentint de nche torrare a apicare tràinu-tràinu, impedende•ddi de concruire totu su tziclu vitale suo. Nointames s’òbrigu de lege finas dae su 1914 de collocare iscalas de artziare pro is genias acuàticas migrantes, s’ausèntzia de custas istruturas a fundu de is digas contribuit a s’iscassia de s’ambidda in logu de monte. Su matessi faghet a ddu nàrrere pro àteras crezes comente sa trota o su pische che sa saboga e su piscareddu.


Sa farta de abba in su Frumedosa no est causende disacatos a s’ecosistema suo ebbia, ma at dannificadu finas is fainas umanas comente sa pisca, chi mancari èsseret praticada a sa grussera, fiat un’agiudu non de pagu contu pro famìlias meda. Pro piscare s’impreaiant is “nassàrgius”, unu sistema cumplessu de cungiaduras de linna e pedra postas in su riu a modu de imbudu. In sa nassa, posta in sa parte prus istrinta de su letu de su riu, nche ruiat pische e ambidda chi, una borta a intro, non podiat prus torrare in segus.
Tando sa pisca in su riu non fiat unu sustentu ebbia, ma fintzas una traditzione, una passione e una manera de bìvere. A dolu mannu, pro more de sa pagu àcua e de àteros fatores, custa pràtica oe non faghet prus a dda sighire.
S’ispetu est chi in is chidas sighentes proat pro pròere, e chi a su mancu in beranu is rios e is lagos si torrent a prenare. Su Frumedosa, minetzadu dae s’incuinamentu e dae is mesches angenas puru, non cunservat petzi una bio-diversidade rica e vària, ma fintzas s’istòria de unu cantu de Sardigna, dae is montes de su Gennargentu a is iscras de su Sàrrabus.
Foto de cobertina: R. Anedda (Bau Muggerris)
Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2023-2024. LR 22/2018. Atividade realizada cun su contributu de sa Regione Sardigna – IMPRENTAS 2023-2024 LR 22/2018
