Sighi∙nos

Salude, ite ses chirchende?

Cultura

23 de abrile 1943, su bombardamentu de Arbatassa

Group of World War II heavy bombers on a mission

Su 10 de mese de làmpadas 1940 s’Itàlia fascista intrat in gherra a costadu de sa Germània, intreghende sa decraratzione gherra a is ambasciadores de Frantza e Rennu Unidu.
Fiat su 23 de abrile de su 1943, Chenàbura Santu, su relògiu marcaiat is 13.30. In s’istatzione de is “Cumplemetaris” s’intendiant is istrìulos de is caos marinos ebbia, a bòlidos in s’aera subra su portu. Una pitzoca de 19 annos in càrrigu agenu de su primu fìgiu, paris cun un’àtera fèmina acumpangiada dae sa figiastra, fiant deretas de arribbare cun una cranista de cosa de papare e de bufare pro is òmines issoro. Una pariga de manobros chi fiant carrighende de pedra unu carru tiradu dae su giù, fiant pasende•si unu ratu.
Totu in una, una mùida treme treme aiat segadu cussa paghe indormiscadora. Sighi sighi, dae palas de su molo de levante, comente chi nd’esserent istupados dae fundu de mare, nde fiant essidos una surra de aèros de gherra, lughentes a ogna atzinnicada de ala, suta su sole balentiosu de beranu. Unu fatu a s’àteru aiant cumentzadu a s’abbasciare casi lisu terra, iscudende bombas a pitzu de sa banchina. Comente ruiant a terra, faghiant unu sonu forte, iscapende fogu e iscàndulas de ferru chi pariant ballas. Fiant degheoto bimotores Martin B 26 Marauders noos noos, de s’iscuadrone 320 de Bombardamentu inchigiados sa die a in antis in s’incursione de Carloforte. Is pilotas aiant apanigiadu custos aparèchios “fabricadores de fiudas”, pro more de is ecuipàgios chi ddoe aiant lassadu sa pedde faghende s’addestramentu.
Comente pro Carloforte, peri sa missione de Arbatassa non fiat perigulosa meda pro is aèreos alleados, ca de aparatos de difesa belle ca non ddue teniat e s’ùnicu arriscu podiat èssere, iscudende meda a nord, su de obiare is aèreos de difesa ìtalu-tedescos.

Dae sa base de Pauli (Monserrato) s’allarme fiat istadu donadu bia is 14,30 e de repente aiant pigadu su bòlidu is primos aèreos de una formatzione formadas dae deghe ME 109 de sa “9na Iscuadrìglia de su 53mu Stormo Caccia”. Is aparèchios tedescos aiant intertzetadu sa formatzione americana in deretura a pustis de su bombardamentu e nche dd’aiant fata a nde betare duos bimotores. A un’àteru aèreu dd’aiant pitzigadu a is alas e a unu motore, chi aiait pigadu fogu. Pagu prima de sa pesada in bolu, a presu de Crabonàrgia, is tedescos aiant bitu dae tesu s’abbatimentu de unu Cant Z 501 italianu, pro manu de una pariga de Lightming americanos chi diant àere dèpidu iscortare is bumbaridieris durante sa missione ogliastrina.

“Tzia Luisa aiat mòvidu dae Tortolì a coidu pro si fòghere unu pagu de linna. Si nd’ait leadu fatu peri su fìgiu Emìliu e a Assunta, una pitzochedda de deghe annos fìgia de una bighina de domo. Cando ait intesu is primos isciòpidos, in deretura aiat cumpresu ca fiat acuntessende calicuna cosa de lègiu. A sa lestra aiat fatu corcare is pitzocheddos in terra, a palas de una cresuri, e ddos aiat imbusciados cun sa fardeta.
In portu sa terra tremiat e atzinnicaiat: in fentanas de is domos si fiant isprantzadas, is ghennas abertas e is bidros cannidos. Sa gente aiat pigadu a si fuire a ogna parte, chirchende un’aprigu, unu refùgiu: medas si furint atacados in is concales de is pedras, àteros in is cundutos de s’abba de pròina chi colaiant suta s’istradone.
Tziu Aniello si fut aprigadu a suta de is duos barcones abbandonados e ogna bomba chi calaiat nde ddu faghiat persare unu parmu dae terra. S’àera fiat intzupida de fragu de bravura e sa fèmina cun sa figiastra si fiat fuia conca a sa gava. Mariolina, una pitzoca de 16 anni fiat abarrada in domo cun su babbu capustatzione. Sa mama fiat andada a Tortolì a fàghere cumandos e issa, biende•si sola, nde fiat essida a totu fua dae domo e si nche fiat istichida in su cundutu de s’abba de pròina, a suta de su caminu. Una bomba aiat pigadu in prenu su carbone amuntonadu in sa banchina e in deretura si nde fiat pesada una nue niedda chi paris cun su prùere de su chimentu nde leaiat su respiru.
Is primos suncurridores chi aiant acodidu non bidiant nudda! Intendiant is boghes e su prantu de is pipios. Sensadu su bumbardamentu is pubiddas de is picadores si fiant postas a chircare is pubiddos ma su logu non si connoschiat prus: is bombas aiant fatu fossos mannos in mesu a sa banchina, nd’aiant bogadu dae terra su pamentu de pedra e aiant torradu a frighinia contones e cobretòrgios. De su Lazareto non nde fiat coigiadu nudda, sa garrita de is Finantzas e sa domo de s’ispeditzionieri non ddoe fiant prus. Is muros de s’Istatzione fiant isprantziados e sa crobeta isfundada comente chi aeret rebentadu dae intro. Dae foras si bidiat unu muru in ue ddoe teniat unu ràdiu chi fiat abarradu picadu a una presa de su pianu de susu. Is vagones prenos de chimentu nche ddos aiat ingùrtidos su mare e is barcas ormegiadas in su molo fiant totus isciusciadas. S’abba de portu fiat torrada niedda pìgida e a tretos si bidiant matzas grogas amescuradas a cantos de linna. Su Ponte de is Ferrovias Cumplementares fiat totu atortigiadu, cun is binàrios auntzinados conca a susu comente una rampa de làntzidu.
A bellu a bellu, cando su prùere si fiat abasciadu, in mesu a cussu carràgiu, incumentzaiant a s’istertzare peri is feridos e is mortos istragados. Is bios chi non nche dda faghiant a si mòvere aboghinaiant pedende agitòriu, is chi faghiant a caminare pranghiant disisperados sena ischire a ue andare. Sa pitzoca in càrriu agenu de 19 annos, Maria Puxeddu, fiat in terra a unu muntone. Morta peri Domenica Sassu, sa fèmina de 28 annos chi si fiat fuia conca a sa gava, su pròpiu sa figiastra Maria de 13 annos, fìgia de Giuseppe Fara, chi si fiat acuada in su cundutu boddidu in prenu de un’ordignu.
Fiat abbarradu mortu Salvatore Pani, de 57 annos, su capustatzione, e sa fìgia Mariolina, 16 annos: de issa fiat coigiada una manu ebbia. Posca Silverio Calisi, piscadore de 57 annos e su fìgiu Graziano, de 19 annos; Antonio Aversano, piscadore de 61 annos, e Giovanni Ferrone de 59 annos; ancora, Rinaldo Vigna, un’impreadu de 40 annos, Luigi Genovese, pitzocheddu de 9 annos e Pietro Mulas, massaeddu de 13 annos de Barì, orfanu de babbu.
Fiat coladu s’àteru mundu peri Francesco Serra, de 40 annos, manobro chi fiat carrighende su carru de is boes. Un’iscàndula dd’aiat fertu a unu costadu ma nche dd’aiat fata a nche imbucare lùmbura lùmbura in su cundutu, in ue fiat mortu cun is àteros chi si ddoe fiant aprigados. Su boinàrgiu si dd’ait sarbada pro more ca si fiat amatzonadu a palas de su giù: una bomba ddos aiait pritzigados in prenu ochiende•ddos totu e is duos, ma aiant sarbadu sa vida a su maere issoro.
Unos cantos giornaderis si fiant fuidos a palas de unu cùcuru e si dd’aiant isciampada sena mancu un’iscarrànfiu. S’ùnicu, tziu Vacca, fiat abbarradu lantzadu dae trinta iscàndulas e s’ispostamentu de s’àera nde dd’aiat iscravadu su bestire, lessende•ddu casi ispogiadu nuu.
Is chi si fiant sarbados, a pustis de àere suncursu is feridos, timende sa torrada de is aèreos, nche fiant essidos a Monte Turri (Bellavista), in ue aiant iscavadu unos cantos fossos comente trintzeras. Àteros si fiant aprigados a suta de su ponte a presu de sa contonera.

Is aparèchios americanos oramai si nde fiant andados e s’ùnica mùida chi s’intendiat fiat su prantu de sa gente e su disisperu de una fèmina chi, andende conca a Santu Millanu, maleighiat sa gherra e is òmines chi dda boliant, invochende•si a Deus e a is Santos.

Is mortos ddos aiant postos a dae in antis de s’iscalera de su Cumandu de is Finantzas finas a s’interru. Is famìlia disispradas ddas aiant allogiadas pro primu in sa domo de su Fàsciu, in bia de Umberto I, posca ddas aiant collidas in domo issoro parentes e amigos. Àteros, invetzes aiant selladu de si nd’andare pro semper dae cussu logu e aiant agatadu allògiu in is biddas de su tzircùitu: Lotzorai, Baunei e Irbono, ma peri prus a tesu, a Sàdili e a Seui.
Sa ricostrutzione de is òperas portuales e de s’istatzione ferruviària aiat connotu tempos meda longos.
In su 2005, in su Cala de is Genovesos, est istada posta, dae is sòtzios de su Tzìrculu de is diportistas de Arbatassa, una targa in ammentu de is vìtimas de su bombardamentu, acanta sunt isculpidos is nùmenes de is 13 rùidos cussu 23 de abrile 1943:

Aversano Antonio, classe 1882
Calisi Graziano, classe 1924
Calisi Silverio, classe 1885
Fara Maria, classe 1930
Ferrone Giovanni, classe 1884
Genovese Luigi, classe 1934
Mulas Piero, classe 1930
Pani Maria, classe 1917
Pani Salvatore, classe 1886
Pusceddu Maria, classe 1924
Sassu Domenica, classe 1915
Serra Francesco, classe 1903
Vigna Romualdo, classe 1903

A costadu de is nùmenes de is vìtimas ddoe tenet peri sa poesia iscrita dae su poeta Gabriele Comida in memòria de is mortos, a tìtulu “A sas vitimas de su bombardamentu”:

In sa segunda gherra mondiale,
su noeghentos e barantatrese,
de abrile su die vintitrese,
pro Arbatax una data fatale.
Aereos nemico, naran trese,
an bombardadu su portu navale.
In custu punto de Cala Genovese
est chi han fattu sa strage mortale.
Sos anzianos raccontan sa storia,
de cussu tragicu bombardamentu,
chi at treighi mortes causadu.
Pro los tenner perenne in sa memoria,
in si puntu precisu de s’eventu,
sos Soccios diportitas han pensadu
de lis fagher Sacrariu su monumentu.


Fotos e info “Batteria” e SARDEGNA MEMORIE DI GUERRA SUPPLEMENTO UNIONE SARDA 1995


Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2023-2024. LR 22/2018. Atividade realizada cun su contributu de sa Regione Sardigna – IMPRENTAS 2023-2024 LR 22/2018

De lèghere

Tzitades e biddas

Sete sos tzentros interessados oe e cras: Tàtari, Portu Turre, Santu ‘Èngiu, Cuartu, Sant’Antiogu e sas duas noas Nurachi e Samassi, pro sa prima...

Cultura

Su 17 e su 18 maju, Claudia Attimonelli e Caterina Tomeo ant a èssere in Sardigna pro presentare libru  “L’elettronica è donna. Media, corpi,...

Cultura

Sa Die de sa Sardigna in Tortolì, protagonistas istudiantes  e personalidade de su mundu de sa cultura sardu Ant cumentzadu a prenare s’Auditòrium “Fratenità”...

Cultura

Sa cantone est in sardu, in aligheresu, in tabarchinu, in gadduresu e in tataresu