Su 2 de santandria, sa Die de sos Mortos, est sa die chi sos cristianos tenent pro cummemorare sos caros defuntos issoro. In su 1964, sessant’annos a oe, s’atore famadu Antonio de Curtis, prus connotu comente Totò, aiat detzìdidu de tzelebrare sa Pasca de sos Mortos a sa manera sua, cun ironia e ispìritu filosòficu, iscriende sa poesia ’A livella (vìdeu e testu).
In 104 endecasìllabos Totò allegat in napoletanu de sa natura inevitàbile de sa morte, chi “aparisat” sas diferèntzias sotziales e ponet totus, a s’agabbu de sa vida, in su matessi livellu, sena diferèntzias curiales o de classe. Sa poesia sua rapresentat, duncas, una riflessione universale chi isdrammatitzat su momentu iscuriosu de su trapassu finale, trasformende·lu in unu coladòrgiu sena pensamentos.
“A livella” fiat sa poesia prus amada dae s’atore napoletanu e sa chi donat su tìtulu a sa regorta de sas poesias suas publicada su 1964. Cust’òpera, in pagu tempus, fiat divènnida unu bestseller literàriu, apretziadu siat pro sa capassidade poèticas de Totò, siat pro su messàgiu de universalidade e umanidade chi donat.
A sessant’annos dae sa primu essida de ‘A livella”, bos proponimus un’àtera versione iscrita dae s’iscritore, commediògrafu e poeta irbonesu Giùliu Cesare Mameli chi, unos cantos annos a oe, at chertu onorare custa poesia immortale bortende·la in sardu cun su tìtulu “Su Nivellu”.
Giùliu Mameli, chi in prus de sas medas cummèdias e òperas suas, at traduidu in sardu fintzas medas poesias de autores clàssicos e dialetales comente Trilussa, in custa poesia est resèssidu a preservare in manera fidele su sentidu de s’òpera de Totò sena nd’alterare su significu, resessende a trasmìtere in sardu sas matessi imàgines, giogos de faeddos e iscàrniu de sa versione in napuletanu. Leghide·bos·la e ascurtade·bos·la:
SU NIVELLU (vìdeu)
(‘A livella – Antonio De Curtis)
Su duos de Sant’Andria amos a usu,
pro sos mortos, de andar’a campusantu.
Custu est unu dovere sacrosantu ,
e a si nde ismentigare est un’abbusu.
Dogn’annu puntuale, custu die,
in custa ricurrèntzia discuntenta,
a sa losa marmarina ‘e tia Pissenta
che juto sos fiores a inie.
Lassade chi bos conte cust’istòria
ch’est capitada ocannu in cimitòriu,
bi fit su tantu ‘e pedire agiutòriu,
Madonna!, si bi penso, ite timòria!
Su fatu est goi, tancade sas laras,
s’ora ‘e mi ch’andare fit bennida,
addàju m’avviei a sa essida
betende s’òju a calchi tumba insaras:
“Inoghe b’est su nòbbile marchesu,
sennore de Rovigu e de Bellunu
mortu s’ùndighi ‘e màju ‘e su trintunu,
de milli impresas eroe cortesu”.
Subra fin sos istemmas mortuàrios,
una rughe de lughes luminosas,
fatos a lutu tres matzos de rosas,
cun candeleddas e luminos vàrios.
Ma a su costazu ‘e custu sennore
b’aiat una tumba derelita
mudada solu cun d’una rughita
trista, ispozada, chena unu fiore.
Subra sa rughe si leziat apena:
“Espositu Gennaru – neturbinu”:
e non jughiat mancu unu luminu,
solu a la ider mi faghiat pena!
Chie at meda e chie no at niente,
custa est sa vida, apo pensadu, tristu,
ma lu creiat custu pòberu cristu
chi in cuddu mundu puru fit petzente?
S’ora chi totu custu apo pensadu,
su sero si fit fatu note manna,
de campusantu an tancadu sa janna
e deo presoneri so restadu.
Est tando chi apo idu a s’ala mia,
beninde duas umbras dae lontanu,
apo pensadu: custu est tropu istranu,
soe ischidu, dromo o est fantasia?
Àteru che fantasia; fit su marchesu:
cun su bonete a tubu e su pastranu,
e infatu ‘e issu cun s’iscova in sa manu,
bi fit puru cuddu brutu arnesu.
Ma de sa tumba ambos fini fora:
marchesu e su spazzinu Don Gennaru;
in custu fatu chelzo bider jaru,
ma sos mortos recuin a cust’ora?
Fin dae a me a unu pramigheddu,
e su marchesu s’est frimmadu, allutu,
zirèndesi cun calma e resolutu,
nesit a Don Gennaru: “Zovaneddu!
Da ois, vile carogna, chelzo ischire,
a curtzu a mie chi so blasonadu,
nàdemi ue l’azis aciapadu
su corazu ‘e bos fagher sepellire!
Bois sezis un’òmine aligarzu,
sa casta est casta non b’at de misciare,
a bois bos devian sepultare
ma suta s’alga de su muntonarzu.
Ma ti naro una cosa, bene atua,
a ti tenner a probe est unu tortu,
bae e interradiche a pusti mortu
in d’unu fossu cun sa zente tua!”
“Sennor marchesu, deo non cheria”,
rispondet cuddu, pro lu cumpiàghere,
“deo fio mortu, ite podìa fàghere?
Sa culpa est tota de muzere mia!
Pròpiu como, in custu momentu,
cun conca e càscia e calincun’ossu,
mi ch’ia andare a un’àteru fossu
si bos podìa fàghere cuntentu.”
“Ite isetas, o malefadadu,
chi s’ira mia jompat a su trèmene?
Si no aia de nobiltade sèmene
de seguru fio jà arrajoladu!”
“Como est tropu e pius non resisto,
marchè, cun totu custa violèntzia,
ma ti naro, si perdo sa passèntzia,
m’ismèntigo chi so mortu e ti che pisto!
Ma cres de esser Deu de seguru?
Inoghe so che a tie oguale,
nàschidu che a tie tale e cale,
ses mortu tue e mortu deo puru!”
“Brutu mannale, corpu ‘e cantu ales,
a sa nàschida mia t’aparagonas,
discendente dae sas nòbbiles coronas
da sas cales retzid’apo sos nadales?”
“Nadale e Pasca, sessa su buldellu!
Pònedi in conca una bona ia
chi tue ses malàidu ‘e fantasia,
sa morte isches it’est? Unu nivellu!
Unu zùighe, unu re o unu tontu,
da chi ch’est rutu in custu fiùmene,
peldet totu, sa vida e-i su nùmene,
non ti l’as galu fatu custu contu?
Isculta, a cuncòrdia la leamos,
a sa bratzeta brincamos sos rios,
sas brigas las lassamos a sos bios,
nois semus mortos e mortos restamos!”
(Giulio C. Mameli)
Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2023-2024. LR 22/2018. Atividade realizada cun su contributu de sa Regione Sardigna – IMPRENTAS 2023-2024 LR 22/2018
