Oe est su 28 de abrile e in Sardigna si tzèlebrat Sa Die de sa Sardigna, una festa istituida dae su Consìgiu Regionale sardu su 14 de cabudanni 1993 pro regoradare sa bogada de is piemontesos dae Casteddu e is abolotos de sa gosi narada “Sarda Rivolutzione, su triènniu de ribellia tra su 1793 e su 1796 contra s’autoridade sabauda.
Su protagonista prus famadu de cussas acontèssidas sena duda est istadu Guanne Maria Angioy, ma nche tenet finas àteros personàgios importantes chi meressent de ddos remonare e regordare pro su contributu chi ant dadu a sa lota contra sa tirannia piemontesa. Unu de custos est Matteo Luigi Simon, nàschidu in S’Alighera su 21 de cabudanni de su 1761 e mortu in Parigi su 10 de martzu 1816. Fìgiu de Bartolomeo Simon e de Maddalena Delitala. Cumentzat is istùdios – comente a Angioy – in Tàtari, ddos sighit a S’Alighera finas a su cursu de ‘’retòrica’’. Frecuentat in Casteddu su Collègiu de is nòbiles e si laùreat in Teologia in su 1782 e in Giurisprudèntzia in su 1784. Abogadu de is pòberos, at a traballare a s’indonu pro s’Intendèntzia generale, finas a sa nòmina de sostitutu supranumeràriu de s’abogadu fiscale patrimoniale.
In su 1795, dd’aiant acusadu de èssere in parte pro sa morte de su capu de s’esèrtzitu su Generale Gavino Paliazo, marchesu de sa Planàrgia e de èssere amigu de Angioy: pro cussu is piemontesos nche dd’aiant bogadu dae Casteddu. Si fiat fuidu a Firentze, posca a Savona. In su 1797 però dd’aiant donadu su permissu de torrare a Sardigna. In su 1800 andat a Ligùria, ocupada dae sa Frància rivolutzionària, posca a Parigi e torra in Ligùria, acanta aiat otentu dae su governu frantzesu incàrrigos pùblicos in Savona (1805), Montenotte, Genova e Parma.
Naturalizadu frantzesu, s’at a mòrrere pagu primu de èssere nomunadu dae su Re Luisu XVIII presidente de sa Corte de Cassatzione de Marsìllia.
Luigi Simon est regordadu massimamente pro s’òpera “Prospetto dell’isola di Sardegna, antico e moderno, disposto in forma di catechismo patrio a comodo degli istitutori e discepoli delle scuole sarde”, traballu cuncordadu tra 1802 e su 1804, e publicadu pòstumu dae Padre Napoli a tìtulu “Descrizione corografico-storica della Sardegna e di Note illustrate” .
Ite fiat cust’òpera. Fiat una casta de sussidiàriu, fatu in forma dialògica cun domandas e rispostas, pensadu comente a unu catechismu, unu manuale fatu a posta pro is maistros de is iscolas sardas, pro imparare a is istudiantes sardos s’istòria de sa Sardigna. Luigi Simon fiat unu giacobinu, e issu puru comente a Angioy, Mùndula e Cilocco, fiat de acòrdiu cun is ideales de sa Rivolutzione Frantzesa e aiat isperadu finas a s’ùrtimu s’interventu de Napoleone pro liberare sa Sardigna dae su feudalèsimu e pro creare una Repùbblica.
Simon creiat ca in una Sardigna Repubblicana tocaiat a riformare totu: ufìtzios, cummèrtzios, istitutziones e, cosa prus importante, s’iscola, dae ue depiat essire sa classe dirigente noa chi depiat guvernare sa Sardigna. Serbiant duncas is libros noos pro is pitzocheddos e pro is maistros sardos. Luigi Matteo Simon iscriiat in italianu e in francesu, essende ca fiat cussa sa limbas de is intelletuales de tando, pro more ca galu non si fiat lòmpidos a cuntzepire su sardu comente limba de istùdiu, comente a s’imbessu fiat sutzèdidu a su tempus de is giudicados sardos chi impitaiant su sardu comente limba de guvernu, pensamus a sa Carta de Logu.
Mancari esseret iscritu in italianu su libru de Simon est una testimonia importante, unu documentu fundamentale chi nos faghet cumprèndere chi is sardos rivolutzionàrios teniant una visione positiva de issos e de sa Sardigna etotu. Comente amus naradu, Matteo Simon aiat iscritu s’òpera sua in forma de cuestionàriu, in ue su mastru faghiat is preguntas e is dischentes rispondiant. Una de is dimandas fiat custa:
“Fatemi sapare qual sia regolarmente la costituzione fisica degli abitanti di Sardegna”.
A s’ispissu, cando si peguntat a is pitzocheddos sardos comente sunt fatos is sardos, sa risposta de sòlitu est: sunt bàscios e piludos, o peus, sunt grezos! Est in manera òvia de pregiudìtzios chi dipendent dae s’autoratzismu chi is sardos ant interiorizadu in sèculos de dominatziones istràngias. Si tratat de unu sentimentu tìpicu is pòpulos sutamìtidos e colonizados comente is nativos americanos, is aborìgenos australianos o is africanos. Ma Luigi Simon, a s’imbesse, in s’òpera sua, ponet in buca de is dischentes de sa futura iscola sarda custos faeddos:
“Li Sardi sono regolarmente robusti, e ben fatti di corpo, ed è raro colui che non abbia begli occhi; cosicché presso alcuni popoli d’Italia viene distinto talvolta un Sardo per i suoi occhi. Sono rarissimi gli storpi, e non si conoscono i gozzi. La statura è per l’ordinario giusta, ed i capelli o neri o castagni, come il colore del volto è per lo più bruno specialmente nel Mezzogiorno della dett’isola. Le donne come li uomini godono d’una sanità sì perfetta, che ordinariamente vivono molto. Esse sono generalmente parlando molto savie, fedeli, e costanti in amore, ma gelose all’eccesso ed amano molto l’esercizio del ballo e del cavallo”. Hanno i Sardi un carattere gaio, sono coraggiosi sino alla temerità, e suscettibili d’un vero attaccamento, e d’un odio implacabile. Lo spirito de’ Sardi è fino e penetrante, molto proprio allo studio delle scienze e delle belle arti, che dopo il ristabilimento delle Università vi han fatto prodigiosi progressi”.
Un’àteru pregiudìtziu chi is sardos tenent de issos est su de èssere isulados, allacanados a is màrgines de su mundu e de s’istòria, e custu fortzis dipendet dae sa cunditzione de is trasportos e dae sa dipendèntzia de s’ìsula dae s’Itàlia. In berteru sa Sardigna no est isulada,essende chi sa positzione sua in su tzetntru de su Mediterràneu otzidentale at favoridu dae sempes iscàmbios umanos, culturale e cummertziales. Custu dd’ischiat Matteo Luigi Simon, chi difatis a sa domanda de su maistru: “Cosa è la Sardegna, quale la sua estensione, chi le die’ il nome e da quali fiumi principali è bagnata…”, comente risposta ponet:
“La Sardegna è un’isola del mare Mediterraneo; la maggiore o la prima dopo la Sicilia, e meglio situata di essa pel commercio del Mediterraneo e dell’Oceano, poco discosta dalla Corsica, e divisa da uno stretto di 7 miglia detto Japhros ossia di Bonifacio e confinante al Mezzogiorno colle coste della Barbaria…”
Unu cuntzetu non meda diversu dae su de Giuanne Maria Angioy chi in su Memoriale cosa sua de su 1799 allegaiat de sa Sardigna comente “terra rica posta in una positzione geogràfica favorèvole meda”. Un’idea betza de duos sèculos ma a in antis millènios si paragonada a sa proposta de “insularidade in Costitutzione” essida a campu in custos annos.
–
Attività realizzata col contributo della Regione Sardegna – IMPRENTAS 2024-2025. LR 22/2018. Atividade realizada cun su contributu de sa Regione Sardigna – IMPRENTAS 2024-2025 LR 22/2018
